Etničko jezgro današnjih Bošnjaka nastaje islamskom akulturacijom dijela Južnih Slavena u Bosni i Hercegovini, Srbiji, Crnoj Gori i Hrvatskoj, a u manjoj mjeri i asimilacijom pojedinaca, pripadnika drugih naroda.
Burni historijski događaji izvršili su presudan utjecaj na biološku reprodukciju, demografsku ekspanziju i kontrakciju, prostorna pomjeranja i teritorijalni razmještaj ove populacije. Za nju su ti događaji uglavnom bili nepovoljni – ugrožavale su je ne samo prirodne pošasti nego i mnoge druge nevolje. U svojoj historiji Bošnjaci su imali srazmjerno kratka razdoblja mirnog i uravnoteženog života, što se moralo negativno ispoljiti na njihovo brojčano kretanje, ali i na ostale demografske procese.
Islamska akulturacija u BiH dosegla je najveće razmjere među južnoslavenskim zemljama u kojima se javila. Obuhvatila je dobar dio starosjedilačke populacije rane bosanske države, zatim narodnosno sličnog ili istorodnog stanovništva, koje sa širenjem te države ulazi u njen sastav i onih doseljenika južnoslavenskog, a zanemarljivo malo i drugog porijekla, koji se naseljavaju na bosanskohercegovačkom prostoru u osmanskom razdoblju.
Ne postoje pouzdani podaci o broju te prvobitne bošnjačke populacije, ali se o tome može prosuđivati na osnovu izvještaja putopisaca i turskih katastarskih registara (deftera). Kada je riječ o srednjovjekovnoj Bosni, ti su podaci od posebnog značaja, jer se jedino na osnovu njih danas može nešto znati o demografskim prilikama tog vremena. Bosanska država u doba bana Kulina krajem 12. vijeka imala je gotovo 160.000 stanovnika. S njenim teritorijalnim širenjem ovaj se broj povećava i u vrijeme kralja Tvrtka krajem 14. vijeka dostiže više od 400.000.
Do 1650. procenat bošnjačke populacije se povećava na preko 70 posto od ukupnog broja tadašnjih stanovnika BiH, uglavnom kao posljedica intenzivne islamske akulturacije. Tokom naredna dva vijeka visoki procenat neprekidno opada, tako da 1750. iznosi nepunih 57 posto, 1850. približno 43 posto, a prema prvom austrougarskom popisu 1879. godine 38,73 posto. U tom periodu broj bošnjačkog stanovništva se ne smanjuje, ali usporenije raste od broja Srba i Hrvata: 1750. bilo ga je nešto više od 350.000, 1850. oko 420.000 i 1879. godine 448.557.
Procentualno smanjenje Bošnjaka u strukturi stanovništva BiH od druge polovine 17. vijeka pripisuje se nizu okolnosti: masovnom pomoru od velikih epidemija sredinom 17. vijeka, a naročito u 18. vijeku, kao i u prve dvije decenije 19. vijeka; mnogobrojnim ratovima Osmanskog Carstva s Austrijom, Mlecima, Perzijom i Rusijom u kojima su Bošnjaci učestvovali i ginuli; stradanju civilnog stanovništva u ratovima s Austrijom i Mlecima; borbama u prvom i drugom srpskom ustanku; ustancima i bunama seljaka u Posavini, Hercegovini i Krajini u 19. vijeku; nerodnim godinama i pomoru od gladi; procesu proširivanja većih feudalnih posjeda i u vezi s tim pojava socijalnog raslojavanja i propadanja mnogih porodica; činjenici da je bošnjačko stanovništvo bilo pretežno nastanjeno po gradovima, što je uslovilo relativno niži prirodni priraštaj, ali i viši mortalitet u doba velikih epidemija.
Na drugoj strani, tekla je kolonizacija nemuslimanskog stanovništva iz Crne Gore i Istočne Hercegovine na područja opustošena kugom poslije 1835. Trend opadanja procenta Bošnjaka nije mogao biti zaustavljen doseljavanjem izbjeglica u BiH od druge polovine 17. vijeka iz Ugarske, Srijema, Slavonije, Hrvatske i Dalmacije, koje se procjenjuje na oko 130.000, a u 19. vijeku i iz Srbije i Crne Gore.
U Srbiji (u granicama do 1912) islamska akulturacija započinje u 15. vijeku. Procenat stanovništva zahvaćenog tom akulturacijom tada još nije bio značajan: 2 posto u Smederevskom i 3 posto u Kruševačkom sandžaku, tadašnjim teritorijalno-upravnim jedinicama koje su obuhvatale centralni dio Srbije. U 16. vijeku, vremenu izrazite islamske akulturacije, ovi procenti višestruko se umnožavaju, nastavljajući s upadljivim povećanjem sve do šezdesetih godina 17. vijeka.
Bošnjačko stanovništvo tada preovladava u svim važnijim gradovima, a u nekim dostiže vrlo visok procenat, kao što su Beograd, Užice, Šabac, Smederevo, Valjevo, Čačak, Rudnik, Požega, Jagodina, Paraćin, Niš, Pirot, Kruševac, Kuršumlija. U ovom smislu naročito se ističe Užice, u 17. vijeku veliki grad, nastanjen s preko 96 posto Bošnjaka, značajan kulturni centar njihov, a uz to i s brojnim muslimanskim selima u okolini. Od kraja 17. vijeka bili su izloženi ratnim stradanjima (bečki rat, austro-turski ratovi, nemiri, bune), a u 19. stoljeću primorani na iseljavanja i do 1872. godine su nestali iz većeg sjeverozapadnog dijela Srbije, a do 1900. godine uglavnom i iz jugoistočnog dijela.
Bošnjaka je bilo u većem broju i u prekosavskim krajevima, Dalmatinskoj zagori i na prostoru Boke kotorske. U Vojvodini su bili do pred kraj 17. vijeka većinsko stanovništvo u gradovima: Sremska Mitrovica, Bač, Vršac, Ilok i dr. Na teritoriji između Drave, Dunava, Save i Ilove takođe su imali većinu oko 1680. godine i bilo ih je 115.000. U isto vrijeme u Slavoniji su brojali 108.000 i tu predstavljali znatnu relativnu većinu. U Dalmatinskoj zagori kao veća bošnjačka naselja se navode: Knin, Vrgorac, Imotski, Zadvorje, Čačin, Zakrč, Pozrmlj. Ova populacija je do 1687. godine imala velike naseobine i na području Boke kotorske, u gradovima: Herceg-Novi, Risan, Budva i Perast.
Bošnjačko stanovništvo se sreće i u Mađarskoj, gdje je bilo doseljeno iz BiH poslije turskih osvajanja tih krajeva. Imalo je jaka naselja oko Kaniže, Sigeta, Boboče, Pečuja, Vesprima, Višegrada, Ostrogona, Stolnoga Biograda, u Podunavlju, Potisju i u Banatu. Tamo su zajedno s Mađarima islamske akulturacije ćinili većinu.
U Crnoj Gori (u granicama do 1912) živio je do 1878. godine znatan broj Bošnjaka. Formirali su se u procesu islamske akulturacije i doseljavanjem (Nikšić). Živjeli su u gradovima u kojima su činili većinu, a u kolašinskom kraju bili su nastanjeni i po selima. Međutim, poslije prinudnog i intenzivnog iseljavanja na ovom području je od 1880. godine ostalo vrlo malo bošnjačkog stanovništva.
Izvor: Stav.ba
Kada su Bošnjaci bili većina u Užicama, Kninu, Vrgorcu, Iloku, Sremskoj Mitrovici, Budvi…
